درد آمـــد بهـتر از مــلک جــهـــــان

تــا بــخــوانـــی مـــر خــــدا را در نـــــهان

خــواندن بــی‌درد از افــسردگی است

خــواندن با درد از دلــــبردگــــی اســــــت

در جــگر افـــــتاده استــــم صـد شرر

در مـــــناجــــاتم ببیـــن بـــــوی جــــــگر

هم او در بیتی دیگر مناجات خود را برخاسته از سوز درون می‌داند:
اینها همه نشان از آن دارد که مناجات سخنی است برخاسته از عین جان و ناشی از دلبردگی جانان چیزی که در دعا به‌معنای درخواست صرف هرگز دیده نمی‌شود.»^[۴۱]
تفاوت دیگری که میان مناجات و دعا وجود دارد این است که مناجات همیشه با سخن‌گفتن همراه است؛ یعنی سخنی رازگونه و آرام به‌صورت صمیمانه و با خلوص بین عاشق و معشوق است، در صورتی‌که دعا همیشه با سخن‌گفتن همراه نیست و بعضی از دعاها به صورت اشاره هستند و حتی بر لب آورده نمی‌شوند.
پس اولین تفاوت دعا و مناجات در چگونگی انجام آنهاست؛ یعنی دعا می‌تواند فردی و گروهی باشد، اما مناجات همیشه فردی و خصوصی است؛ دومین تفاوت این است که دعا نوعی طلب خواسته است، اما مناجات رازگویی و درد دل‌گفتن با محبوب است. مناجات سخنی است که از دل مناجات‌کننده برمی‌آید و مطابق شناخت او از خداوند و نیز میزان دوستی و محبت اوست و سومین تفاوت: دعا همیشه با لفظ و سخن همراه نیست، ولی مناجات همیشه با لفظ همراه است.
انسان در مناجات، ناگفته‌هایش را برای معبود خویش باز می‌گوید تا مرهمی باشد بر رنج دوری او. دعاهای مأثور از اهل‌بیت را به غیر از طلب حاجت، برای پاداش و ثواب نیز می‌خوانند؛ ولی در مناجات چنین قصدی وجود ندارد، زیرا در مناجات، گفتگو با خدا به او آرامش می‌دهد و از بردن نام خدا لذت می‌برد. برای بیان تفاوت بین دعا و مناجات می‌توان به این مطالب اشاره کرد که وجود انسان در مراحل مختلف زندگی در ارتباط با خداوند، سه مرحله دعا، ندا و مناجات است. مرحله اول دعا نامیده می‌شود: در این مرحله انسان وقتی خود را می‌شناسد، به این پی می‌برد که نیازمند و فقیر است و خود را محتاج دیگری می‌یابد، اما هر چه به اطراف خود نگاه می‌کند دیگران را بیشتر محتاج و فقیر می‌بیند، پس باید خویش را به یک منبع غنی محض وصل کند و آن کسی نیست جز خدای سبحان. در این لحظه شخص دست گدایی و طلب به‌سوی پروردگار خویش بلند می‌کند و در پی شناخت پروردگار خویش برمی‌آید و هر چه شناختش بیشتر می‌شود، محبت او به خدا فراوان‌تر می‌شود و هر چه محبتش افزون‌تر، افق دید و معرفتش نیز فراتر می‌رود، پس آنگاه که محبت تمام وجودش را فرا گرفت به مرحله ندا می‌رسد و اینجاست که ندای «خدایا خدایا» سر می‌دهد و تنها او را صدا می‌زند و با ذکر و نام خداوند، شیرینی محبت در دلش افزون می‌شود. این مرحله ندا با دعا فرق دارد؛ یعنی در مرحله دعا، انسان از خداوند درخواست طلب و گدایی می‌کرد، اما در این مرحله تنها با یاد خدا و بردن نامش آرامش می‌گیرد. پس از این مرحله، فرد به مرحله نهایی یعنی مناجات نائل می‌شود؛ یعنی قرب الهی و در این مرحله فرد محبوب خدا می‌شود که می‌تواند با خدای خویش مناجات و راز و نیاز کند و مناجات بنده و رب دو طرفه می‌شود و خداوند خریدار ناز محبوبش.^[۴۲]
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

می‌توان نتیجه گرفت که مناجات برقراری حالتی صمیمانه و خصوصی میان عبد و معبود است و شیرین‌ترین لحظه برای عاشق؛ اما دعا طلب و درخواست از معبود است. این درخواست می‌تواند طلب مغفرت و بخشش باشد یا خواسته‌های دنیوی و اخروی و می‌تواند به‌صورت فردی یا دسته‌جمعی خوانده شود.
۱-۷٫ هم‌پوشانی اصطلاح دعا و مناجات
«دعا و مناجات با یکدیگر تفاوت‌هایی دارند؛ اما گاهی لفظ دعا و مناجات به جای هم استفاده می‌شود و مترادف هم قرار می‌گیرند. در مناجات‌های شاعران دعا به جای مناجات استفاده شده است ادبیات مولوی این آمیختگی معنایی را نشان می‌دهد.

دور مـرو سفـر مجو پیش تو است ماه تو

نــعره مـزن که زیر لـب می‌شنود ز تــــو دعا

مـی‌شنـود دعای تـو می‌دهدت جواب او

که «ای کر من کری بهل، گوش تمام برگشا»^[۴۳]

آنچه درباره به کاربردن واژه‌های دعا و مناجات در زبان فارسی و آمیختگی معنایی آنها گفتیم، نشان از پیوند این دو واژه دارد، زیرا در نیایش‌ها و مناجات‌های انسان، نوعی درخواست و طلب از خداوند وجود دارد که بنابر مقام روحانی فرد مناجات‌کننده این تقاضا می‌تواند در سطحی پایین باشد یا آنکه تقاضای قرب و نزدیکی پروردگار را خواستار شود.
در زیارت امین‌الله می‌خوانیم: «و دعوه من ناجاک مستجابه: دعای آن که تو را به مناجات خواند مستجاب است.» در این بخش از دعا،‌ سخن از دعا و درخواست است که در هنگام مناجات بیان می‌شود. عطار نیز در مناجات خود خواسته‌هایی را از خداوند مطرح می‌کند:

ســخن بر مـن هدایـــت بــــر خــداوند

خـــداونــــدا جـــدایــی را بــــــپیونــــد

ســــپند خــویش کـن ایــن گفتـــگو را